ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΕ ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΑΤΛΑΝΤΙΔΑΣ?

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΚΗΣ

Ο Πλάτωνας είναι ο πρώτος που γράφει και διηγείται για την βυθισμένη χώρα των Ατλάντων, την Ατλαντίδα, και ο Πλάτωνας είναι η πρώτη αυθεντική πηγή για το ζήτημα. Το θέμα ξεκίνησε από αυτόν.
Η πρώτη αναφορά που έχουμε για την Ατλαντίδα προέρχεται από τον αρχαίο Έλληνα φιλόσοφο Πλάτωνα, από τα έργα Τίμαιος και Κριτίας (γραμμένα γύρω στο 360 π.Χ.), όπου ο Πλάτωνας διηγείται πολλά για την Ατλαντίδα όπως τα διηγήθηκε ο συγγενής του ο αξιοσέβαστος σοφός Σόλωνας, που κι εκείνος τα είχε μάθει κατά τις επισκέψεις του στην Αίγυπτο από τους Αιγυπτίους αρχιερείς και από τις καταγραμμένες γνώσεις των ιερατικών τους αρχείων.
Ο Πλάτωνας (ο Σόλωνας και ο Αιγύπτιος αρχιερέας) διηγείται ότι η Ατλαντίδα καταστράφηκε και καταποντίστηκε από μια σειρά μεγάλων σεισμών που έγινε 9.000 χρόνια πριν από την εποχή του Πλάτωνα (δηλαδή γύρω στο 9.400 π.Χ.), δηλαδή προφανώς ίσως χτυπήθηκε από ένα τιτάνιο τσουνάμι –ή περισσότερα– με αποτέλεσμα το θρυλικό νησί να βυθιστεί.

Στον αποσπασματικό του διάλογο Κριτίας, από τον οποίο σώζονται μόνο λίγες σελίδες, ο Πλάτωνας λέει ότι οι Άτλαντες ήταν άριστοι μηχανικοί και αρχιτέκτονες. Η πρωτεύουσά τους ήταν κτισμένη σε έναν λόφο, περιτριγυρισμένη από ομόκεντρες ζώνες στεριάς και νερού, ενωμένες με διώρυγες αρκετά μεγάλες, ώστε να επιτρέπουν την διέλευση πλοίων. Η πόλη, διαμέτρου δεκαεπτά χιλιομέτρων, είχε ναούς (αφιερωμένους στον θαλάσσιο θεό Ποσειδώνα) και ανάκτορα, ενώ υπήρχαν εκτεταμένες λιμενικές εγκαταστάσεις. Ένα κανάλι, εκατό μέτρα φαρδύ και τριάντα μέτρα βαθύ, ένωνε τον εξώτερο δακτύλιο νερού με την θάλασσα. Πίσω από την πόλη υπήρχε μια επιμήκης πεδιάδα με διαστάσεις 480 Χ 320 χλμ, στην οποία οι αγρότες καλλιεργούσαν το απόθεμα τροφίμων της πόλης. Aυτή περιβαλλόταν από βουνά που κατέβαιναν μέχρι την θάλασσα και ήταν γεμάτα χωριά, λίμνες και ποτάμια. O Πλάτωνας, που αναφέρει σημαντικές λεπτομέρειες σχετικά με την αρχιτεκτονική –ακόμη και το χρώμα των λίθων των κτιρίων– και τις κοινοτικές τραπεζαρίες με ζεστό και κρύο τρεχούμενο νερό, την κάνει να μοιάζει με κάποια Ουτοπία.
Όμως, ως αποτέλεσμα επιμειξιών –προφανώς με μετανάστες– οι Aτλάντειοι βαθμιαία άρχισαν να εκπίπτουν από την θεϊκή τους προέλευση και να συμπεριφέρονται άσχημα. Τότε, ο Δίας αποφάσισε ότι χρειάζονταν ένα μάθημα «για να τους επαναφέρει στον ίσιο δρόμο» και συγκάλεσε σύσκεψη των θεών…
Στο σημείο αυτό, το απόσπασμα σταματά απότομα, και η υπόλοιπη ιστορία των Ατλάντων –που κάποτε συνεχιζόταν ακόμη και σε τρίτο διάλογο– χάνεται. Δεν είναι ευρύτατα γνωστό ότι μεγάλο μέρος της ιστορίας της Ατλαντίδας από τον Πλάτωνα είναι χαμένο! Και, μάλιστα, διαφαίνεται ότι είναι χαμένα τα πιο σημαντικά σημεία και στοιχεία…

Οι συντάκτες της φημισμένης έκδοσης Böllingen του Πλάτωνα, εξηγούν ότι ο Πλάτωνας «διασκέδαζε… επινοώντας ένα παραμύθι για το πιο θαυμαστό νησί που μπορεί να φανταστεί κανείς». Όμως, αν ο Πλάτωνας είχε την πρόθεση να αφηγηθεί κάποιο μύθο ή παραμύθι, χωρίς να δηλώνει κάτι τέτοιο (όπως πάντα έκανε, σε όλες τις άλλες τέτοιες περιπτώσεις) το κίνητρό του είναι άγνωστο. Κι αν ήταν απλώς φαντασία, άραγε γιατί ο Πλάτωνας παρέθεσε την πρώτη σύντομη αφήγηση περί Aτλαντίδας στο διάλογο Τίμαιος, όπου πραγματεύεται την δημιουργία του Σύμπαντος κ.ά., διάλογο τον οποίο ο μεγάλος Ακαδημαϊκός Sir Benjamin Jowett χαρακτήρισε ως «την μεγαλύτερη προσπάθεια του ανθρώπινου νου να συλλάβει τον κόσμο ως ενιαίο σύνολο…»;

Ένας μαθητής του Ξενοκράτη, που ήταν μαθητής του Πλάτωνα, ο φιλόσοφος Κράντορας, προσπάθησε να βρει αποδείξεις για την ύπαρξη της Ατλαντίδας, και ο Πρόκλος μάς διηγείται (στα σχόλιά του για τον Τίμαιο του Πλάτωνα), ότι ο Κράντορας ταξίδεψε στην Αίγυπτο και ότι είδε ο ίδιος με τα μάτια του τις ίδιες ιερατικές στήλες που είχε δει και ο Σόλωνας (ή ο Πλάτωνας;), στις οποίες ήταν γραμμένη με ιερογλυφικά η ιστορία της Ατλαντίδας…

Για πολλούς αιώνες έπειτα από όλα αυτά, η Ατλαντίδα απασχολούσε μονάχα μερικούς εκκεντρικούς λόγιους και ίσως κάποιους μυστικιστές, όπως τον Πρόκλο, τον Αμμιάνους Μαρκελίνους, τον Κορνήλιο Αγρίππα, τον Ρόμπερτ Φλαντ, και φυσικά τον πολυμήχανο Αθανάσιο Κίρχερ.

Ο άνθρωπος που έκανε ευρύτερα γνωστή την Ατλαντίδα στη νεότερη εποχή ήταν ο Σερ Φράνσις Μπέηκον, όταν το 1627 έγραψε την περιβόητη όσο και αινιγματική νουβέλα του, Nova Atlantis (The New Atlantis, Η Νέα Ατλαντίδα), που ήταν ίσως η πρώτη διάσημη κανονική «Ουτοπία», (από το «Ου Τόπος», ο τόπος που δεν υπάρχει).
Ο Φράνσις Μπέηκον τοποθετούσε τη Νέα Ατλαντίδα του, την Ουτοπία του, αναπόφευκτα, στον «Νέο Κόσμο», στην Αμερική, (κάτι που αργότερα επηρέασε σαφέστατα τους πατέρες της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας), πέρα μακριά από την Ευρώπη, κοντά στη δυτική ακτή του Ατλαντικού. Ήταν ένας κανονικός ουτοπικός –και κρυφός– πολιτισμός, πολύ αναπτυγμένος τεχνολογικά και πνευματικά, αιώνες μπροστά στην εξέλιξη σε σχέση με την υπόλοιπη ανθρωπότητα. Εκεί, επικρατούσε η ειρήνη και η ισότητα, η μάθηση και η εξερεύνηση, η φιλοσοφία και η δικαιοσύνη… Οι πράκτορες της Nova Atlantis κυκλοφορούσαν ανάμεσά μας, συλλέγοντας γνώσεις, παρατηρήσεις, κάνοντας κρυφές παρεμβάσεις, απήγαγαν ιδιαίτερους ανθρώπους, έκαναν όλων των ειδών τις συλλογές…

Παρ’ όλα αυτά, μετά τον Φράνσις Μπέηκον, αργά ή γρήγορα η Ατλαντίδα πάλι ξεχάστηκε από τον πολύ κόσμο, ώσπου αναδύθηκε από τη θάλασσα της λήθης και φανερώθηκε, από έναν μεγαλοφυή Αμερικανό Άτλαντα που τη σήκωσε στους ώμους του, και είναι αυτός ο αποκλειστικά υπαίτιος για την Ατλαντιδο-μανία που δημιουργήθηκε από τις μέρες του μέχρι σήμερα. Από αυτόν προήλθαν όλα.
Αυτός ήταν ο Ιγνάτιος Ντόνελυ.

Ο Ιγνάτιος Ντόνελυ (1831-1901) –είναι άραγε σύμπτωση;– ήταν ο άνθρωπος που ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε και πρότεινε ότι ο συγγραφέας των έργων του Σαίξπηρ ήταν ο Σερ Φράνσις Μπέηκον. Υποστήριζε ότι είχε ανακαλύψει κώδικες στα έργα του Σαίξπηρ, οι οποίοι καταδείκνυαν τον Μπέηκον ως τον αληθινό συγγραφέα. Τα συμπεράσματά του αυτά τα δημοσίευσε στο έργο του The Great Cryptogram: Francis Bacon in Shakespear‘s Plays (Το Μέγα Κρυπτόγραμμα: ο Φράνσις Μπέηκον στα Έργα του Σαίξπηρ, 1888), και από τότε μέχρι σήμερα επηρέασε αμέτρητους μελετητές πάνω στο αινιγματικό αυτό ζήτημα που αυτός δημιούργησε (για το οποίο πλέον έχουν γραφτεί πάνω από είκοσι χιλιάδες άρθρα και συγγράμματα, και υπάρχει πολύ μεγάλη βιβλιογραφία).
Επίσης, είχε συγγράψει μεταξύ άλλων και μια νουβέλα με τον τίτλο Caesar‘s Column (Η Στήλη του Καίσαρα, 1890), μια διήγηση επιστημονικής φαντασίας τοποθετημένη στο μακρινό μέλλον, στο 1988 (παρελθόν πλέον για εμάς), που περιγράφει μια επανάσταση των εργατών του κόσμου ενάντια στην παγκόσμια ολιγαρχία. (Ήταν ένα έργο προφητικό, αλλά είχε αποτύχει στη χρονολογία της πλοκής. Βέβαια, άλλοι θα έλεγαν ότι θα έπρεπε η χρονολογία να είναι το 1984, και άλλοι, φυσικά, το 1917). …Είχε συγγράψει και μια άλλη μελέτη μεγάλης επιρροής, με τον τίτλο Ragnarok, The Age of Fire and Gravel (Ράγκναροκ, η Εποχή της Φωτιάς και της Πέτρας, 1883), στο οποίο ήταν ο πρώτος μελετητής που πρότεινε ότι στο πολύ μακρινό παρελθόν, στους προϊστορικούς χρόνους, ένας κομήτης χτύπησε τη Γη και κατέστρεψε έναν αρχαίο υψηλό πολιτισμό…
Όλα αυτά και άλλα πολλά, όμως, δεν ήταν τίποτε μπροστά στο έργο του που αληθινά άφησε εποχή και τον έκανε διάσημο:
Atlantis: The Antediluvian World (Ατλαντίδα: Ο Προκατακλυσμιαίος Κόσμος, 1882), η μελέτη που έκανε διάσημη και την Ατλαντίδα μέχρι σήμερα, στις σελίδες της οποίας οφείλονται σχεδόν αποκλειστικά όλες οι πεποιθήσεις και οι προσεγγίσεις στο ζήτημα όπως το ξέρουμε.
Ο Ντόνελυ επιχείρησε να αποδείξει ότι όλοι οι γνωστοί αρχαίοι πολιτισμοί προέρχονταν από τον πολιτισμό της Ατλαντίδας, έναν χαμένο υψηλό πολιτισμό της δικής μας λεγόμενης νεολιθικής εποχής…
Οι περισσότεροι από τους αναγνώστες του δεν είχαν ακούσει καν για την ύπαρξη του ζητήματος της Ατλαντίδας, ενώ όλοι οι υπόλοιποι ήξεραν κάτι τελείως θολό και απόμακρο για το θέμα. Οτιδήποτε ξέρουμε για το ζήτημα της Ατλαντίδας με τον τρόπο που το ξέρουμε σήμερα, το οφείλουμε σχεδόν αποκλειστικά στον Ιγνάτιο Ντόνελυ (και όχι τόσο στον Πλάτωνα). Ουσιαστικά, ο Ντόνελυ δημιούργησε την Ατλαντίδα που όλοι ξέρουμε…

 Ο Ιγνάτιος Ντόνελυ, που στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής του έζησε στη Μινεάπολη της Μινεσότα των Η.Π.Α., ήταν ένας λόγιος ειδικευμένος στα έργα του Σαίξπηρ, συγγραφέας και μελετητής, ομιλητής, πολιτικός, και πολυετής γερουσιαστής της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών. (Τα πολύτιμα προσωπικά του αρχεία βρίσκονται σήμερα στο αρχείο της Εθνικής Ιστορικής Εταιρείας της Μινεσότα). Ήταν ένας μεγαλοφυής διανοούμενος, ένας έντιμος και ευγενής άνθρωπος, παθιασμένος με την γνώση και την εξερεύνηση του Αγνώστου, που κυριολεκτικά, από ένα σημείο κι έπειτα, αφιέρωσε την ζωή του στη μελέτη του μυστηρίου της Ατλαντίδας, βγάζοντας αμέτρητα συμπεράσματα που συνεχίζουν να είναι εντυπωσιακά και χρήσιμα μέχρι σήμερα. (Η θαυμαστή και συγκινητική ιστορία του Ντόνελυ, θα απαιτούσε την συγγραφή ενός μεγάλου βιβλίου για να κατανοηθεί και να δικαιωθεί)…

Στην ακόμη ευρύτερη διάδοση του ζητήματος της Ατλαντίδας στην νεότερη εποχή, την Σκυτάλη πήραν από τον Ντόνελυ δύο ακόμη σημαντικά έργα.
Το ένα ήταν το The Story of Atlantis, A Geographical, Historical and Ethnological Sketch (Η Ιστορία της Ατλαντίδας, Μια Γεωγραφική, Ιστορική και Εθνολογική Περιγραφή, 1896) του Γ. Σκοττ-Έλλιοτ, ενός εθνολόγου Θεοσοφιστή μελετητή των αρχαίων πολιτισμών και του μυστικισμού τους, που εκδόθηκε από την Θεοσοφική Εταιρεία, η οποία είχε συμπεριλάβει στην κοσμοθεωρία της την Ατλαντίδα και την Λεμουρία και τα μυστηριώδη ζητήματα γύρω από αυτούς τους χαμένους κόσμους, ως σημαντικά μυστικά του παρελθόντος της ανθρωπότητας και της μεγάλης «Μυστικής Παράδοσης», (η δημοφιλής αυτή φράση και η ιδιαίτερη έννοιά της, προέρχεται από τον τίτλο του περιβόητου έργου της Μαντάμ Μπλαβάτσκυ, The Secret Doctrine, η οποία μάλλον τον δανείστηκε από τον αποκρυφιστή Ελιφάς Λεβί).
Πίσω από το αρκετά διάσημο αυτό έργο του Σκοττ-Έλλιοτ, βρισκόταν ο Ανατολιστής Α. Π. Σίννετ, ο οποίος ήταν και ένας από τους στενούς συμβούλους συνεργάτες της Μπλαβάτσκυ, σημαντικός υποκινητής του κινήματος της Θεοσοφίας, στον οποίον χρωστάει πολλές από τις πάγιες πεποιθήσεις της, που πολλές από αυτές έχουν φτάσει στο σημείο να θεωρούνται απολύτως δεδομένες στους χώρους του λεγόμενου Εσωτερισμού (που, αληθινά, σε μεγάλο βαθμό, απλά είναι ένα άλλο όνομα για την Θεοσοφία).

Το άλλο σημαντικό έργο περί Ατλαντίδας, πολύ μεγαλύτερης επιρροής από το προηγούμενο, ήταν το έργο του μεγάλου εκκεντρικού λόγιου μελετητή Lewis Spence, The History of Atlantis (Η Ιστορία της Ατλαντίδας, 1924). Ο Spence ήταν πολύ πιο κοντά στο αυθεντικό πνεύμα του Ντόνελυ, και διέδωσε καθοριστικά πολλές νέες λεπτομέρειες για το ζήτημα, βασισμένες στις έρευνες του Ντόνελυ και σε πολλά νέα σημειολογικά στοιχεία.
Ο Lewis Spence ήταν που συνέδεσε το ζήτημα με όλες τις πιο παράξενες πτυχές του. Με δυο λόγια, ό,τι πολύ ενδιαφέρον και πιο παράξενο έχετε ακούσει για το μυστήριο της Ατλαντίδας, σχεδόν αποκλειστικά προέρχεται από αυτόν, (και σίγουρα, στην διαστρεβλωμένη μορφή που το ξέρετε, αδικείται σε σχέση με την πρωτότυπη έρευνα του μεγάλου μελετητή και συγγραφέα, τον οποίο εγώ –και όχι μόνο– θεωρώ ως έναν από τους μεγαλύτερους μελετητές του 20ού αιώνα, αλλά και έναν από τους πιο πολυγραφότατους, και με ανυπολόγιστη επιρροή στις επόμενες γενεές των κλασικών ερευνητών. Παραδόξως, το τιτάνιο έργο του δεν είναι πια τόσο γνωστό…)
Κάνοντας μεγάλη αίσθηση στην δεκαετία του 1920, (η οποία διαρκεί ως αλυσιδωτή αντίδραση μέχρι σήμερα), ο μεγάλος εκκεντρικός λόγιος μελετητής Lewis Spence υποστήριξε κάτι πολύ ενδιαφέρον, με το βιβλίο Το Πρόβλημα της Aτλαντίδας. O Σπενς υποστήριξε ότι κατά την Μειόκαινο Εποχή (πριν από 25 έως 5 εκατομμύρια χρόνια) υπήρχε μια μεγάλη ήπειρος στον Aτλαντικό, η οποία διασπάστηκε σε νησιά, τα δύο μεγαλύτερα από τα οποία ήταν σχετικά κοντά στις ακτές της Ισπανίας. Ένα άλλο νησί, ονόματι Aντίλλια, βρισκόταν στην περιοχή των Δυτικών Ινδιών. Η ανατολική ήπειρος άρχισε να καταποντίζεται πριν από 25.000 χρόνια και εξαφανίστηκε πριν από περίπου 10.000 χρόνια. Η Aντίλλια επέζησε μέχρι πιο πρόσφατες εποχές. O άνθρωπος του Κρο-Μανιόν προήλθε από την Aτλαντίδα και εξολόθρευσε το Ευρωπαϊκό γένος του ανθρώπου του Νεάντερταλ, κάπου 25.000 χρόνια πριν. Aργότερα, οι Άτλαντες, γνωστοί και ως Aζιλιανοί Άνθρωποι, θεμελίωσαν τους πολιτισμούς της Aιγύπτου, της Κρήτης και της Σαντορίνης, ενώ άλλοι Άτλαντες έφυγαν προς τα δυτικά και έγιναν οι άρχοντες των –μετέπειτα– Μάγιας…

Τέλος, σχεδόν όλες οι διάσημες σύγχρονες παρεξηγήσεις και υπερβολές σε σχέση με την Ατλαντίδα, οφείλονται σχεδόν αποκλειστικά στο έργο του Τσαρλς Μπέρλιτζ, The Mystery of Atlantis: The Eighth Continent? (Το Μυστήριο της Ατλαντίδας: Η Όγδοη Ήπειρος;, 1969), που είναι και το βιβλίο που ουσιαστικά έχει μυήσει τους περισσότερους σύγχρονους ενδιαφερόμενους στο ζήτημα, έμμεσα ή άμεσα, γι’ αυτό και όλοι πλέον αντικρίζουν το θέμα με αξιοσημείωτη σύγχυση…